Selam Arkadaşlar, uzun süredir aklımda olan konuyu paylaşmak istiyorum "Tesviye".
Etimolojik olarak bakalım:
Tesviye= Te-sviye.
"Te" eki yapmak etmek anlamına gelmekte.
"Sviye" kelimesi de seviye anlamına gelmekte.
Yani tesviye derken maksat: seviyelendirmek-düzeltmek (leveling) anlamına ulaşmaktır.
Şimdi, kelimenin anlamını öğrendik birde uygulama ve içeriğine bakalım.
Tesviye işlemi gitarlarda, düzensiz eriyen fretlerin hizalanması yada aynı seviyeye getirme işlemine verilen addır. Bir gitara tesviye yapılması için mutlaka fretlerinin erimesi gerekmez. Bunları sıralayacak olursak üç gruba ayırabliriz; İnsan faktörü-Malzeme-Fabrikasyon.
Gitarlarımıza tesviye gerektiren durumları sayacak olursak:
-Fret erimesi,
-Tel kullanımı,
-Sapın (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi,
-Klavyenin (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi,
-Fretlerin zamanla yerinden çıkarak cızlaması,
-Fretlerin fabrikasyon kusurlarından dolayı yükselerek cızlaması,
-Klavyedeki kanallarının geniş olması (bazen cızlar bazen cızlamaz olarak karşımıza çıkar),
-Fret kuyruklarının yada kuyruk dişlerinin yetersiz olması,
-Fazla tremolo kullanmak,
-Nem ve sıcaklık,
-Fretlerin temizlenmesinde-parlatılmasında yanlış kimyasal yada organik bileşenler kullanmak,
-Klavyenin temizlenmesinde yanlış yöntem, kimyasal yada organik bileşenler kullanmak,
-Kullanıcı veye yeterli seviyede olmayan müdahaleler,
-Farklı alaşımlarda fretleri bir arada kullanmak,
-Tasarım hataları.
Yani işin özü, gitarın motor kısmı fretlerdir.
Yukarıda saydıklarımızı biraz açalım.
-Fret erimesi
Gitar çalarken genelde, balli cümle yada kalıpla- hareketler çerçevesinde hareket ederiz. Şöyle ki, 5. posizyondan çalmayı çek severiz
hem müzikal açıdan hemde hareket alanı açısında çok ideal ve fazla teferruata girmeden icraya imkan verir
Devamlı aynı pozisyonlarda çalınan etüdler-riff ler-lick ler, devamlı aynı perdelerde yapılan bend ler, kısacası diğerlerinden daha fazla basılan fretler diğerlerine göre daha çabuk erir. Bundan kaçış yoktur
bu şekilde ortalama bir gitar 2 ile 2.5 yılda bir tesviye işlemi görmesi gerekir..tabiiki bu sürenin göreceli olduğu bir durum vardır, o da günlük çalım süreniz ve tel değiştirme sıklığınız.
-Tel kullanımı
Tel kullanımı hem bizim müdahale alanımızda olan hemde olamayan bir etkendir. Şöyleki bir telin ortalama ömrünü neyle kıyasladığınıza bağlıdır.
Günde 3.5 - 4 saat çalınan bir elektro gitarın teli; haftada bir değiştirilmelidir. Teller yeni gibi görünsede aslında kalibrasyonunu, kısacası niteliğini kaybetmenin kırılma noktasına ulaşmıştır. 10 günlük bir telden nasıl doğru entonasyon beklenmez ise; 10 günü aşan tellerin fretlere zarar vermemesi de beklenmez.
Telleri üretim aşamasında kalibre edilmişlerdir; yani en ve boy olarak aynı düzlüğe ve çapa sahiptir. Gitarist kullanım esnasında tellere farklı şekillerde baskılar uygular. Bu baskılar sonucunda tellere iki şekilde etki edersiniz; birincisi titretme ikincisi aşındırma. Titretme kısmı şu aşamada bizim konumuza giriyor; Bir perdeye basıp tele vurduğunuzda tel havada titreşmez, "Fret ve Köprü arasında titreşir". Titreyen tel fretin üzerinde ufakta olsa bir aşındırma yapar. Düşünsenize en basitinde "la" sesi saniyede 440 defa titreşim sonucu ortaya çıkıyor, mi telinin 12. perdesini siz hesap edin
Bu titreşim telin zamanla bozunuma uğramasına ve kalibrasyonunu kaybetmesine sebep olur. Ama bu konuda en büyük yardımcı "insan" dır. Ellerimiz terler, bu ter üstten görünmese de tellerin klavyeye bakan kısımına yapışır ve oralardan telleri yemeye başlar. Ter tarafından-asetik etki sonucu- yenen teller; klavyeye bakan kısımınıda paslı-pürüzlü bir tabaka oluşturur. Bu paslanmış kısım, fretleri üzerinde ne kadar çok baskı yapar ve siz bı paslı teller ile ne kadar çok bend yaparsanız; fretlerini o kadar çık zımparalamış olursunuz. Çaldıktan sonra telleri ( altı da dahil olmak üzere) temizleyin..
Fretlerinize yakından bakın, eğer üzeri çizgi çizgi erimiş ise tel değiştirme süresi konusunda ciddi hatalar yapıyorsunuz demektir. Eğer fretlerdeki erime pürüzsüz ve çiziksiz ise fretleriniz doğru eritiyorsunuz demektir.
*Not: kötü tel kullanmayın.hele hele çin malı çelik tel "ASLA!"
Marka kötülemek istemiyorum ama iyi gitar markalarının mavi renkli kutuda satılanı var mesela, onu almayın..sadece beni zengin edersiniz :ö (satıcıya da 3-5 bişey kalır tabiiki).
-Sapın (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi
Gitarlarımızın sapı eğilir bükülür bunda sorun yada korkulacak bişey yoktur, sorun sap ayağının hükmedemeyeceği bükülmelerdir..
Çok klasik Fenden Jazz Bass sorunu analatayım size..
15-16. perdeye kadar sap dümdüzdür...ama 17. perdeden sonra; klavyenin sonunda kabaca parmak kadar bir kısım rampa gibi yükselmektedir..
Gitarlarımızın sapları "Ağaç" adı verilen ve anlatması bi hayli uzun ama anlaması bir o kadar kolay bir malzemeden yapılmıştır
. Ağaçlar yapı itibari ile "Su etkileşimli" yapıdadır. Piramitlerde bulunan tahta numuneler su verildiğinde halen, hygroskopik (nemçeker) özelliklerini kaybetmedikleri görülür. Ağaç malzeme ideal kurulukta değile veya iyi yalıtılmamış ise; mutlaka çalışır (damar yönüne göre bükülür). Yani sapımıza su değmeyecek, öyle kliplerdeki gibi yağmur altında çalma fantezisini bir kenara bırakma zamanımız geldi..hepimiz eşek kadar adamlar olduk..
Sapımızda keskin damar dönüşü veya budak benzeri bir oluşum varsa, sapınızın çalışacağından gönül rahatlılığı ile emin olabilirsiniz
eğer bu yamulma az ise; fretleri aynı seviyeye getirerek-eğer çok ise fretleri çıkarıp ağaca tesviye yapıp, yeniden fret çakarak giderilir.
Sap ağacı, büküldüğü yerdeki fretlerin sevyelerini diğerlerine göre uyumsuz hale getirebilir.
-Klavyenin (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi
Sap için saydığımız herşey klavye için de geçerlidir. Bir çok durumda klavyenin sapa hükmettiği gözlenmiştir. Cilalı-mumlu-yağlı klavyelerin diğerlerine göre daha az sorun yarattığı gözlemlenmiştir.
-Fretlerin zamanla yerinden çıkarak cızlaması
Klavyeye iyi çakılmayan veya yapıştırılmayan fretler zamanla yerlerinde çıkmaya mahkumdur. Bunun 3-4 sebebi vardır bunları alt başlıklarda açıklayalım..
-Fretlerin fabrikasyon kusurlarından dolayı yükselerek cızlaması
Üretim bandıda en sağlıklı yöntem; fretleri yuvalarına yapıştırmaktır. Hem katı cisimler sesi daha iyi iletir kuralından dolayı, hemde zamansız yerlerinden fırlamalarını engellemek için yapıştırmak "şart" tır.
Üretim maliyeti ve maliyet ucuzlatma burada da önümüze engel olarak çıkıyor. Üretici firma, 2 sebepten dolayı fretleri yapıştırmaz. Bunlardan ilki satışın devamı içindir, ikincisi de daha az maliyet içindir. Yeterli dayanıklılığa sahip olmayan ürün çabuk ömrünü tamamlar. Kalitesiz fret ve düşük işçilik üretici firmanın daha fazla kar etmesine sebep olur. Seri üretimde önemli olan kalite üstünlüğü değil, sadace sayısal üstünlüktür..yani daha fazla üretmek..
Hiç kimse 300 tlye aldığı gitarı, fret kondüsyonu kötü diye 200 tl vererek tamir ettirmez..yeni birtane alır. Bu sistemin kurucuları abd ekonomi bakanlığı ile sanayi bakanlığının 50 li yıllarda yaptığı anlaşma üzerine kurumuştur.
Anlaşma kabaca şöyledir:
Bir amerikan vatandaşının bir yıl boyunca satın aldığı eşyalardan sadece % 1 i veya 2 si bir sonraki yıl kullanılabilir olacak şekilde tasarlanması ve üretilmesi prensibine dayanır. Kabaca 1 yıl içinde kaç adet kablo, tel, pena,pedal, kılıf, adaptör, ayakkabı, tişört, mp3 çalar, mouse, şarjlı pil, bardak, kül tablası, araba şarjı, kulaklık vs vs vs aldığını bir hesap edin ve bunlara da diğer satın aldığınız şeyleri ekleyin....sonuç ortada. Böyle bir sisteme gidilmesinin tek sebebei şudur; devlet satılan üründen sadece 1 defa satış vergisi almaktadır, ama aynı şeyleri defalarca almasını sağlarsanız insanların, daha fazla vergi laınmasını sağlarsınız.
Garanti şartları da şöye işler: Her firma ürettiği malzemeye 2 yıl garanti verir ve 10 yıl yedek parça sağlanma koşulu sağlar..eee..? evdeki lamba patladı garantisi varmı
Araba konusunda işleri biraz değişir sadece onundışında-genelde- pek farklılık yoktur..
Şimdi, bizim konumuza dönelim..ucuz malzeme ve ucuz işçilik sonucu; fret kanalları düzgün açılmaz, fret tırnakları iyi olmaz, üstünkörü bir işçilik ve düşük kalite kontrol sonucu fretleriniz yerlerinden çıkar
Peki bu sorun nasıl çözülür???
Yükselen fretler yerlerine çakılır, ardından yapıştırılır ve tesviyesi yapılır
geçmiş olsun..
*Not: bu tip durumlar en çok şu nktada kendini belli eder, ince mi telinin klavyenin altından frete takılı kalması..
Gitarınız ucuz ve üzerinde jumbo fret var ise..sorun yaşamanız yakındır..
-Klavyedeki kanallarının geniş olması (bazen cızlar bazen cızlamaz olarak karşımıza çıkar)
Ağaç, daha önceden de konuştuğumuz gibi, dış etkenler ile bağlantısı kesilmez ise çalışan bir yapıya sahiptir.
Klavyeden kullanılan ağaç zamanla çekilebilir (bazen yanlardan çok az daralabilir) bu durumda fretlerin ucu ortaya çıkar ve keskin yapısı ile rahatsız eder. İş bunaktada başlar. Eğer bu olay gerçekleşirse iki sorunla karşıkarşıyasınız demektir.
1-fretleriniz kalkışa geçiyor geri sayım başladı,
2-Mazallah elinizi kesebilirsiniz.
Kanal,kuyruğundan geniş açılmış ise fret yerinden çıkar..eğer dar ise; fretleri çaktığınızda kanlallara yapılan baskıdan dolayı sap geri gider...nerden tutarsanız elinizde kalır
Yapıştırılan fretlerde genelde bu sorun nadiren görülür ve kolayca helledilir. Eğer gitarınız düşük bir marka yada model ise kesinlikle yapıştırma ve tesviye şarttır.. İşlem sonunda tonlarının daha iyi olduğunu kendiniz de hissedersiniz.
-Fret kuyruklarının yada kuyruk dişlerinin yetersiz olması
Fretler klavyeye kuyruk (tang) adı verilen uzantısı ile tutunur, bu uzantının üzerinde tırnaklar vardır.
Kuyruk kısımının kısa olması veya kuyruk tırnaklarının yeterli olamaması durumu; fretlerin yuvalarında çıkmasına ve tellere çarpmasına sebep olur. Ayrıca kötü çakılmasına da sebep olur.
Kısacası düzgünce yapıştırmak "şart" tır.
-Fazla tremolo kullanmak
Ne alaka dimi..
Şimdi düşünün, sapa tel taktığınızda ortalama 45 kg bir yük uygularsınız ve bu yükü sap ayar çubuğu (truss rod) ile dengelersiniz. Tremolo ilse tellerin gerilimini düşürdüğünüzde ortada sadece sap çubuğunun sapa yaptığı ters gerilim kalır. Tremolo ile şiddetli dalışlar yaptığınızda sap ciddi oranda geriye gider-esner. Bu konu kafanızda kabaca canlandırın.... Geri giden saptaki fret kanalları genişler, kolu bırakınca yeniden daralır-bastırınca genişler-bırakınca daralır...bu döngü sonucunda; bir üst konudaki işlem ortaya çıkar..hemde gitar ne kadar kaliteli olursa olsun...wizard neck ler de durumlar çook daha vahim arkadaşlar..benden söylemesi..
Korunmanın bir kesin bir yolu yoktur, sadece periyodik bakımlar yapılabilir..sorun olmasa bile arada bir teknisyeninize göstermenizde fayda vardır.
-Nem ve sıcaklık
Fazla söze gerek yok..
Nem ile uzun süre temas halinde bulunan saplar şişer ve gevşer-fazla ısı farkı da aynı sonucu-etkiyi yaratır. Bunun sonucunda fretler yerlerinden çıkar-bakteriler çoğalır-teller balık gibi kokar
-teller daha çabuk paslanır ve fretler; paslı teller ile çok daha hızlı erir..fretler kararır..
-Fretlerin temizlenmesinde-parlatılmasında yanlış kimyasal yada organik bileşenler kullanmak
Fret temizlemek için bilinen en kötü yöntem metal parlatıcı kullanmaktır (bkz: kaul-kavil-metilan) bunların dışında kapı kapı dolaşan amcalar pirinç unu satarlar, beyaz ve kumlu bir hissiyata sahip olan bu temizleyici (ler) fret ile klavye arasına sızar. Sızan malzeme kuruduğu zaman ilginç şekilde genleşir ve fretleri yukarı doğru kaldırır...bu arada klavyeyi de aşırı kuruturlar..
En basitinden bazı dükkanlarda gitarlar görürsünüz, klavye ağacının damarlarında beyaz beyaz tortular olur çizikler şeklinde, hatta fret diplerinde alçı gibi sıvanmış parlatıcı kalıntıları görürsünüz..hiç panik yapmayın yavaşça gitarı elinizden bırakın-oradan uzaklaşın yada bir görevliden yardım isteyin..ve ardından
koşarak kaçın...o gitara vereceğiniz parayla gidin 5 arkadaşınızı yemeğer, sinamaya ardından bira içmeye görürün....dha iyi bir iş yapmış olursunuz
(doğum gününüzde gitar felan alacaklarını hayal falan etmeyin hiç bişey almazlar..)
Bilin ki o gitarın kalvyesi sağlam bir tesviye yemeden ve fret değişmeden kendine gelmez..
-Klavyenin temizlenmesinde yanlış yöntem, kimyasal yada organik bileşenler kullanmak
Klavye de önerilenin dışında; kafanızdan, aktardaki size mal kakalamaya çalışan yaşlı amcadan ( güzel hikayeler anlatsa bile), akraba yada hanımlar günündeki yaşlı teyzelerden, bakkaldan,yapı marketlerdeki kolpa ürün standlarında satışan zamazingolardan ve üzerinde comolokko resmi olan kimyasalları satanlardan uzak durun..
Klavyenize (cilalı akçaağaç-maple değil ise) sadece limon yağı ( ortalama 6 ayda bir) veya bebe yağından başka birşey kesinlikle sürmeyin. Biz atolyede bazen zippo benzini yada alkol ile temizlik yaparız. Bu temizlik yöntemleri; ağaca yağ durumuna hatta ağacın kesitine göre değişiklik gösterir.sakın da evde kafanıza göre uygulamayın valla billa sorumluluk almam hacı..
Bu tip strandart olmayan temizlik ürünleri klavyeninizin aşırı nemlenmesine veya nem kaybı yaşamasına sebep olur. Bu kayıplar, klavyenin düzlüğünü bozar ve fret seviyeli değişir. geri çevrilmesi uzun ve uğraştırıcı bir dönemi içerir..ama imkansız da değildir hani 😉
-Kullanıcı veye yeterli seviyede olmayan müdahaleler
Hımm fret yükselmiş, şunu bi çakayım..kanka kültablasını versene..
vs türünden diyaloglar hep kötü sonuçlanmıştır. Fret işi gerçekten birazcık hassas ve ciddi hassas bir iştir hatta biraz da hassas olduğunu söyleyebilirim. Fretlerinizde sorun var ise, bunu youtube dan veya kitaptan okuduklarımızla çözemeyiz..kitaptan yüzme öğrenip de denizden sağ çıkana rastlanmamıştır.
Bu tip bir durumda kafanızda sorun var ise;mutlaka bir luthiere göstermelisiniz..bu işler telefonla da olmaz, luthieler; medyumluk hakkında pek deneyime sahip değillerdir..başarılı da değillerdir hani..yani telefonla bilgi alırsınız ama kesinlik konusunda kimse brşey söyleyemez.
Bu gün yaşadığım bir olay: sol teli 4. perde cızlıyor tesviye yaptırmaya geldiler..köprüde bir vida gevşemiş..sıkıp geri gönderdik..mevzu buymuş.
Şimdi, bazı arkadaşlarımız bulundukları konum yada şehir itibarı ile teknisyenlere kolayca ulaşamayabilir. Bu durumda nalaşmalaı olduğunuz kişiye detayları rahatça gösteren, mümkünse makro ile çekilmiş 1-2 fotoğraf ve sebeplerini kendinizce çözümler ile yönlendirmeden yalın bir dille anlatan 1-2 satır yazıyı mail olarak atabilirsiniz. Size deneyimleri doğrultusunda bilgi verir.
Aramaktan korkmayın..
-Farklı alaşımlarda fretleri bir arada kullanmak
Kullandığınız fretler dışında başka bir alaşımda fret kullanmak çoğunlukla düzensiz sonuçlar verir. yani gitarınızn ilk 5 freti değiştirilmez, değiştimi tamamı değişir. Hem tonal hemde işlev açısında bu böyledir.
Bazı durumlar hariç..örnek: bir barda akustik gitar çalıyorsunuz, ve sadece ilk 4-5 parde de işinizi hallediyorsunuz..ilk 4-5 perde daha güçlü alaşıma sahip bir fret ile değiştirilebilir..ama tabiiki tavsiye edilmez.
Şimdi mantıkensiz üç aşağı beş yukarı bayaa br perdede geziyorsunuz, fretler yer yer eriyor..3-4 freti değiştirdiniz..yeni takılan fretleri, diğer eski fretler ile aynı seviyeye getirmek için ciddi bir tesviye işine gireceksiniz. Bu da yapılan işlemin pek kıymetinin kalmayacağının göstergesidir.
-Tasarım hataları
Bazı gitarlar doğal olarak kötü tasarımlıdır ( jaguar ve pacifica 812v)..
ee ama kötü napayım abi.
Sap radiusu, köprü radiusu na uymaz, fret seçimleri kötüdür, fret ile köprü eşleştirmesi kötüdür..vb durumlar..
Bu tip durumlarda köprü-sap koordinasyonunu sağlamak için tesviye gerekebilir..bazen çok çınlayan ve rahatsız eden (10. ile 18. arası) fretler kötü (fazla çın çın veya teneke) tınlayabilir. Bu durumda doğal olan tona daha yaklaşmak için fret seviyesinin düşürülmesi gerekebilir. Yüksek fret: daha az ağaç tonu-daha faza ses ve daha fazla ömür demektir. Alçak fret: daha fazla ağaç sesi
daha dingin ve düşük ses ve daha kısa ömür demektir. Nadiren de olsa gitarınıza ( yeni de olsa) bu tip işlemler yapılası zorunlu olabilir..üzülmeyin ve sonuca odaklanın.
İşin özü: bir gitar satın almaya karar verdiniz..3-4 seçeneğiniz var..hatta 2 olsun.. alırken mutlaka bilenlere çalanlara danışın..arayın bir tamir ayolyesini senede ortalama kaç tane tamire geliyor öğrenin, genel problemlerini ve nelere dikkat edilmesi gerektiğini danışın..İnsanlar fikirlerinin sorulmasından hoşlanır
hem onların gönlünü hoş tutun hemde kendiniz rahat edin.
Ama unutmayın ki bir gitarın artıları olduğu kadar eksileri de olacaktır, bu durumda ne yaptığınız değil; neleri göze aldığınız önemlidir..sonradan ağlamayın.kimseye faydası olmaz.
Sonuç: gitarın fretleri sadece çalmayla erimez..bu yıl içinde yüzlerce gitara fret tesviyesi yaptım ve hemen hemen sonuçtan memnun olamayan kimse yok neyseki :ö . bu tesviyelerden sadece %3-5 lik bir kısımı çalma sonucunda erime durumuydu..gerisi yukarıda saydığım diğer sebeplerden ötürüydü.
Tesviye için en geçerli durumlardan birisi de şudur;
Gitar gigbag ile taşınıyor..güzel..önündeki gözler ıvır zıvır ile dolduruluyor..oda iyi. Kılıfa yaptığınız her baskı; attığınız her adımda tellerin fretlere (ciddi oranda) geniş yüzeyde baskı yapmasına sebep oluyor. Yani siz gitarınızı gigbag ile taşırken farkında olmadan fretleri de yemiş oluyorsunuz.
Özellikle sap desteği olan (cırt cırtlı) bölüm ilk fretlerde cızlamaya yol açabliyor. Unutmayalım fretlere ne kadar gereksiz tel sürtünmesi olursa, o kadar sıkıntı yaşarız..
Gitar iyi baktığınızda yıllarca sizi taşır. Kötü balarsanız siz onu taşırsınız.
İş sizde bitiyor, unutmayın gitarı elinize aldığınız andan itibaren etkileşimizin başlar ve linizden bıraktıktan sonra da devam eder. Bazı ruh hastası araba sahipleri vardır (bkz:serhan 🙂 ) onlar gibi olmayın, ama benzini yağını ve bakımını ihmal etmeyin. "Önlem önlem önlem" daima daha büyük sıkıntıların önünü alır.
Görmedim,
Düşünemedim,
Bilmiyorum,
Acelem var..
Bunlar bizi bitirir uzak duralım 😉
Sevgi ve saygılarımla.
Luthier Fatih YILMAZ
http://fgitaratolyesi.blogspot.com/
Etimolojik olarak bakalım:
Tesviye= Te-sviye.
"Te" eki yapmak etmek anlamına gelmekte.
"Sviye" kelimesi de seviye anlamına gelmekte.
Yani tesviye derken maksat: seviyelendirmek-düzeltmek (leveling) anlamına ulaşmaktır.
Şimdi, kelimenin anlamını öğrendik birde uygulama ve içeriğine bakalım.
Tesviye işlemi gitarlarda, düzensiz eriyen fretlerin hizalanması yada aynı seviyeye getirme işlemine verilen addır. Bir gitara tesviye yapılması için mutlaka fretlerinin erimesi gerekmez. Bunları sıralayacak olursak üç gruba ayırabliriz; İnsan faktörü-Malzeme-Fabrikasyon.
Gitarlarımıza tesviye gerektiren durumları sayacak olursak:
-Fret erimesi,
-Tel kullanımı,
-Sapın (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi,
-Klavyenin (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi,
-Fretlerin zamanla yerinden çıkarak cızlaması,
-Fretlerin fabrikasyon kusurlarından dolayı yükselerek cızlaması,
-Klavyedeki kanallarının geniş olması (bazen cızlar bazen cızlamaz olarak karşımıza çıkar),
-Fret kuyruklarının yada kuyruk dişlerinin yetersiz olması,
-Fazla tremolo kullanmak,
-Nem ve sıcaklık,
-Fretlerin temizlenmesinde-parlatılmasında yanlış kimyasal yada organik bileşenler kullanmak,
-Klavyenin temizlenmesinde yanlış yöntem, kimyasal yada organik bileşenler kullanmak,
-Kullanıcı veye yeterli seviyede olmayan müdahaleler,
-Farklı alaşımlarda fretleri bir arada kullanmak,
-Tasarım hataları.
Yani işin özü, gitarın motor kısmı fretlerdir.
Yukarıda saydıklarımızı biraz açalım.
-Fret erimesi
Gitar çalarken genelde, balli cümle yada kalıpla- hareketler çerçevesinde hareket ederiz. Şöyle ki, 5. posizyondan çalmayı çek severiz
Devamlı aynı pozisyonlarda çalınan etüdler-riff ler-lick ler, devamlı aynı perdelerde yapılan bend ler, kısacası diğerlerinden daha fazla basılan fretler diğerlerine göre daha çabuk erir. Bundan kaçış yoktur
-Tel kullanımı
Tel kullanımı hem bizim müdahale alanımızda olan hemde olamayan bir etkendir. Şöyleki bir telin ortalama ömrünü neyle kıyasladığınıza bağlıdır.
Günde 3.5 - 4 saat çalınan bir elektro gitarın teli; haftada bir değiştirilmelidir. Teller yeni gibi görünsede aslında kalibrasyonunu, kısacası niteliğini kaybetmenin kırılma noktasına ulaşmıştır. 10 günlük bir telden nasıl doğru entonasyon beklenmez ise; 10 günü aşan tellerin fretlere zarar vermemesi de beklenmez.
Telleri üretim aşamasında kalibre edilmişlerdir; yani en ve boy olarak aynı düzlüğe ve çapa sahiptir. Gitarist kullanım esnasında tellere farklı şekillerde baskılar uygular. Bu baskılar sonucunda tellere iki şekilde etki edersiniz; birincisi titretme ikincisi aşındırma. Titretme kısmı şu aşamada bizim konumuza giriyor; Bir perdeye basıp tele vurduğunuzda tel havada titreşmez, "Fret ve Köprü arasında titreşir". Titreyen tel fretin üzerinde ufakta olsa bir aşındırma yapar. Düşünsenize en basitinde "la" sesi saniyede 440 defa titreşim sonucu ortaya çıkıyor, mi telinin 12. perdesini siz hesap edin
Bu titreşim telin zamanla bozunuma uğramasına ve kalibrasyonunu kaybetmesine sebep olur. Ama bu konuda en büyük yardımcı "insan" dır. Ellerimiz terler, bu ter üstten görünmese de tellerin klavyeye bakan kısımına yapışır ve oralardan telleri yemeye başlar. Ter tarafından-asetik etki sonucu- yenen teller; klavyeye bakan kısımınıda paslı-pürüzlü bir tabaka oluşturur. Bu paslanmış kısım, fretleri üzerinde ne kadar çok baskı yapar ve siz bı paslı teller ile ne kadar çok bend yaparsanız; fretlerini o kadar çık zımparalamış olursunuz. Çaldıktan sonra telleri ( altı da dahil olmak üzere) temizleyin..
Fretlerinize yakından bakın, eğer üzeri çizgi çizgi erimiş ise tel değiştirme süresi konusunda ciddi hatalar yapıyorsunuz demektir. Eğer fretlerdeki erime pürüzsüz ve çiziksiz ise fretleriniz doğru eritiyorsunuz demektir.
*Not: kötü tel kullanmayın.hele hele çin malı çelik tel "ASLA!"
Marka kötülemek istemiyorum ama iyi gitar markalarının mavi renkli kutuda satılanı var mesela, onu almayın..sadece beni zengin edersiniz :ö (satıcıya da 3-5 bişey kalır tabiiki).
-Sapın (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi
Gitarlarımızın sapı eğilir bükülür bunda sorun yada korkulacak bişey yoktur, sorun sap ayağının hükmedemeyeceği bükülmelerdir..
Çok klasik Fenden Jazz Bass sorunu analatayım size..
15-16. perdeye kadar sap dümdüzdür...ama 17. perdeden sonra; klavyenin sonunda kabaca parmak kadar bir kısım rampa gibi yükselmektedir..
Gitarlarımızın sapları "Ağaç" adı verilen ve anlatması bi hayli uzun ama anlaması bir o kadar kolay bir malzemeden yapılmıştır
Sapımızda keskin damar dönüşü veya budak benzeri bir oluşum varsa, sapınızın çalışacağından gönül rahatlılığı ile emin olabilirsiniz
Sap ağacı, büküldüğü yerdeki fretlerin sevyelerini diğerlerine göre uyumsuz hale getirebilir.
-Klavyenin (düzensiz veya sap ayarı kontrolü dışında) bükülmesi-dönmesi
Sap için saydığımız herşey klavye için de geçerlidir. Bir çok durumda klavyenin sapa hükmettiği gözlenmiştir. Cilalı-mumlu-yağlı klavyelerin diğerlerine göre daha az sorun yarattığı gözlemlenmiştir.
-Fretlerin zamanla yerinden çıkarak cızlaması
Klavyeye iyi çakılmayan veya yapıştırılmayan fretler zamanla yerlerinde çıkmaya mahkumdur. Bunun 3-4 sebebi vardır bunları alt başlıklarda açıklayalım..
-Fretlerin fabrikasyon kusurlarından dolayı yükselerek cızlaması
Üretim bandıda en sağlıklı yöntem; fretleri yuvalarına yapıştırmaktır. Hem katı cisimler sesi daha iyi iletir kuralından dolayı, hemde zamansız yerlerinden fırlamalarını engellemek için yapıştırmak "şart" tır.
Üretim maliyeti ve maliyet ucuzlatma burada da önümüze engel olarak çıkıyor. Üretici firma, 2 sebepten dolayı fretleri yapıştırmaz. Bunlardan ilki satışın devamı içindir, ikincisi de daha az maliyet içindir. Yeterli dayanıklılığa sahip olmayan ürün çabuk ömrünü tamamlar. Kalitesiz fret ve düşük işçilik üretici firmanın daha fazla kar etmesine sebep olur. Seri üretimde önemli olan kalite üstünlüğü değil, sadace sayısal üstünlüktür..yani daha fazla üretmek..
Hiç kimse 300 tlye aldığı gitarı, fret kondüsyonu kötü diye 200 tl vererek tamir ettirmez..yeni birtane alır. Bu sistemin kurucuları abd ekonomi bakanlığı ile sanayi bakanlığının 50 li yıllarda yaptığı anlaşma üzerine kurumuştur.
Anlaşma kabaca şöyledir:
Bir amerikan vatandaşının bir yıl boyunca satın aldığı eşyalardan sadece % 1 i veya 2 si bir sonraki yıl kullanılabilir olacak şekilde tasarlanması ve üretilmesi prensibine dayanır. Kabaca 1 yıl içinde kaç adet kablo, tel, pena,pedal, kılıf, adaptör, ayakkabı, tişört, mp3 çalar, mouse, şarjlı pil, bardak, kül tablası, araba şarjı, kulaklık vs vs vs aldığını bir hesap edin ve bunlara da diğer satın aldığınız şeyleri ekleyin....sonuç ortada. Böyle bir sisteme gidilmesinin tek sebebei şudur; devlet satılan üründen sadece 1 defa satış vergisi almaktadır, ama aynı şeyleri defalarca almasını sağlarsanız insanların, daha fazla vergi laınmasını sağlarsınız.
Garanti şartları da şöye işler: Her firma ürettiği malzemeye 2 yıl garanti verir ve 10 yıl yedek parça sağlanma koşulu sağlar..eee..? evdeki lamba patladı garantisi varmı
Araba konusunda işleri biraz değişir sadece onundışında-genelde- pek farklılık yoktur..
Şimdi, bizim konumuza dönelim..ucuz malzeme ve ucuz işçilik sonucu; fret kanalları düzgün açılmaz, fret tırnakları iyi olmaz, üstünkörü bir işçilik ve düşük kalite kontrol sonucu fretleriniz yerlerinden çıkar
Peki bu sorun nasıl çözülür???
Yükselen fretler yerlerine çakılır, ardından yapıştırılır ve tesviyesi yapılır
*Not: bu tip durumlar en çok şu nktada kendini belli eder, ince mi telinin klavyenin altından frete takılı kalması..
Gitarınız ucuz ve üzerinde jumbo fret var ise..sorun yaşamanız yakındır..
-Klavyedeki kanallarının geniş olması (bazen cızlar bazen cızlamaz olarak karşımıza çıkar)
Ağaç, daha önceden de konuştuğumuz gibi, dış etkenler ile bağlantısı kesilmez ise çalışan bir yapıya sahiptir.
Klavyeden kullanılan ağaç zamanla çekilebilir (bazen yanlardan çok az daralabilir) bu durumda fretlerin ucu ortaya çıkar ve keskin yapısı ile rahatsız eder. İş bunaktada başlar. Eğer bu olay gerçekleşirse iki sorunla karşıkarşıyasınız demektir.
1-fretleriniz kalkışa geçiyor geri sayım başladı,
2-Mazallah elinizi kesebilirsiniz.
Kanal,kuyruğundan geniş açılmış ise fret yerinden çıkar..eğer dar ise; fretleri çaktığınızda kanlallara yapılan baskıdan dolayı sap geri gider...nerden tutarsanız elinizde kalır
Yapıştırılan fretlerde genelde bu sorun nadiren görülür ve kolayca helledilir. Eğer gitarınız düşük bir marka yada model ise kesinlikle yapıştırma ve tesviye şarttır.. İşlem sonunda tonlarının daha iyi olduğunu kendiniz de hissedersiniz.
-Fret kuyruklarının yada kuyruk dişlerinin yetersiz olması
Fretler klavyeye kuyruk (tang) adı verilen uzantısı ile tutunur, bu uzantının üzerinde tırnaklar vardır.
Kuyruk kısımının kısa olması veya kuyruk tırnaklarının yeterli olamaması durumu; fretlerin yuvalarında çıkmasına ve tellere çarpmasına sebep olur. Ayrıca kötü çakılmasına da sebep olur.
Kısacası düzgünce yapıştırmak "şart" tır.
-Fazla tremolo kullanmak
Ne alaka dimi..
Şimdi düşünün, sapa tel taktığınızda ortalama 45 kg bir yük uygularsınız ve bu yükü sap ayar çubuğu (truss rod) ile dengelersiniz. Tremolo ilse tellerin gerilimini düşürdüğünüzde ortada sadece sap çubuğunun sapa yaptığı ters gerilim kalır. Tremolo ile şiddetli dalışlar yaptığınızda sap ciddi oranda geriye gider-esner. Bu konu kafanızda kabaca canlandırın.... Geri giden saptaki fret kanalları genişler, kolu bırakınca yeniden daralır-bastırınca genişler-bırakınca daralır...bu döngü sonucunda; bir üst konudaki işlem ortaya çıkar..hemde gitar ne kadar kaliteli olursa olsun...wizard neck ler de durumlar çook daha vahim arkadaşlar..benden söylemesi..
Korunmanın bir kesin bir yolu yoktur, sadece periyodik bakımlar yapılabilir..sorun olmasa bile arada bir teknisyeninize göstermenizde fayda vardır.
-Nem ve sıcaklık
Fazla söze gerek yok..
Nem ile uzun süre temas halinde bulunan saplar şişer ve gevşer-fazla ısı farkı da aynı sonucu-etkiyi yaratır. Bunun sonucunda fretler yerlerinden çıkar-bakteriler çoğalır-teller balık gibi kokar
-Fretlerin temizlenmesinde-parlatılmasında yanlış kimyasal yada organik bileşenler kullanmak
Fret temizlemek için bilinen en kötü yöntem metal parlatıcı kullanmaktır (bkz: kaul-kavil-metilan) bunların dışında kapı kapı dolaşan amcalar pirinç unu satarlar, beyaz ve kumlu bir hissiyata sahip olan bu temizleyici (ler) fret ile klavye arasına sızar. Sızan malzeme kuruduğu zaman ilginç şekilde genleşir ve fretleri yukarı doğru kaldırır...bu arada klavyeyi de aşırı kuruturlar..
En basitinden bazı dükkanlarda gitarlar görürsünüz, klavye ağacının damarlarında beyaz beyaz tortular olur çizikler şeklinde, hatta fret diplerinde alçı gibi sıvanmış parlatıcı kalıntıları görürsünüz..hiç panik yapmayın yavaşça gitarı elinizden bırakın-oradan uzaklaşın yada bir görevliden yardım isteyin..ve ardından
Bilin ki o gitarın kalvyesi sağlam bir tesviye yemeden ve fret değişmeden kendine gelmez..
-Klavyenin temizlenmesinde yanlış yöntem, kimyasal yada organik bileşenler kullanmak
Klavye de önerilenin dışında; kafanızdan, aktardaki size mal kakalamaya çalışan yaşlı amcadan ( güzel hikayeler anlatsa bile), akraba yada hanımlar günündeki yaşlı teyzelerden, bakkaldan,yapı marketlerdeki kolpa ürün standlarında satışan zamazingolardan ve üzerinde comolokko resmi olan kimyasalları satanlardan uzak durun..
Klavyenize (cilalı akçaağaç-maple değil ise) sadece limon yağı ( ortalama 6 ayda bir) veya bebe yağından başka birşey kesinlikle sürmeyin. Biz atolyede bazen zippo benzini yada alkol ile temizlik yaparız. Bu temizlik yöntemleri; ağaca yağ durumuna hatta ağacın kesitine göre değişiklik gösterir.sakın da evde kafanıza göre uygulamayın valla billa sorumluluk almam hacı..
Bu tip strandart olmayan temizlik ürünleri klavyeninizin aşırı nemlenmesine veya nem kaybı yaşamasına sebep olur. Bu kayıplar, klavyenin düzlüğünü bozar ve fret seviyeli değişir. geri çevrilmesi uzun ve uğraştırıcı bir dönemi içerir..ama imkansız da değildir hani 😉
-Kullanıcı veye yeterli seviyede olmayan müdahaleler
Hımm fret yükselmiş, şunu bi çakayım..kanka kültablasını versene..
vs türünden diyaloglar hep kötü sonuçlanmıştır. Fret işi gerçekten birazcık hassas ve ciddi hassas bir iştir hatta biraz da hassas olduğunu söyleyebilirim. Fretlerinizde sorun var ise, bunu youtube dan veya kitaptan okuduklarımızla çözemeyiz..kitaptan yüzme öğrenip de denizden sağ çıkana rastlanmamıştır.
Bu tip bir durumda kafanızda sorun var ise;mutlaka bir luthiere göstermelisiniz..bu işler telefonla da olmaz, luthieler; medyumluk hakkında pek deneyime sahip değillerdir..başarılı da değillerdir hani..yani telefonla bilgi alırsınız ama kesinlik konusunda kimse brşey söyleyemez.
Bu gün yaşadığım bir olay: sol teli 4. perde cızlıyor tesviye yaptırmaya geldiler..köprüde bir vida gevşemiş..sıkıp geri gönderdik..mevzu buymuş.
Şimdi, bazı arkadaşlarımız bulundukları konum yada şehir itibarı ile teknisyenlere kolayca ulaşamayabilir. Bu durumda nalaşmalaı olduğunuz kişiye detayları rahatça gösteren, mümkünse makro ile çekilmiş 1-2 fotoğraf ve sebeplerini kendinizce çözümler ile yönlendirmeden yalın bir dille anlatan 1-2 satır yazıyı mail olarak atabilirsiniz. Size deneyimleri doğrultusunda bilgi verir.
Aramaktan korkmayın..
-Farklı alaşımlarda fretleri bir arada kullanmak
Kullandığınız fretler dışında başka bir alaşımda fret kullanmak çoğunlukla düzensiz sonuçlar verir. yani gitarınızn ilk 5 freti değiştirilmez, değiştimi tamamı değişir. Hem tonal hemde işlev açısında bu böyledir.
Bazı durumlar hariç..örnek: bir barda akustik gitar çalıyorsunuz, ve sadece ilk 4-5 parde de işinizi hallediyorsunuz..ilk 4-5 perde daha güçlü alaşıma sahip bir fret ile değiştirilebilir..ama tabiiki tavsiye edilmez.
Şimdi mantıkensiz üç aşağı beş yukarı bayaa br perdede geziyorsunuz, fretler yer yer eriyor..3-4 freti değiştirdiniz..yeni takılan fretleri, diğer eski fretler ile aynı seviyeye getirmek için ciddi bir tesviye işine gireceksiniz. Bu da yapılan işlemin pek kıymetinin kalmayacağının göstergesidir.
-Tasarım hataları
Bazı gitarlar doğal olarak kötü tasarımlıdır ( jaguar ve pacifica 812v)..
Sap radiusu, köprü radiusu na uymaz, fret seçimleri kötüdür, fret ile köprü eşleştirmesi kötüdür..vb durumlar..
Bu tip durumlarda köprü-sap koordinasyonunu sağlamak için tesviye gerekebilir..bazen çok çınlayan ve rahatsız eden (10. ile 18. arası) fretler kötü (fazla çın çın veya teneke) tınlayabilir. Bu durumda doğal olan tona daha yaklaşmak için fret seviyesinin düşürülmesi gerekebilir. Yüksek fret: daha az ağaç tonu-daha faza ses ve daha fazla ömür demektir. Alçak fret: daha fazla ağaç sesi
İşin özü: bir gitar satın almaya karar verdiniz..3-4 seçeneğiniz var..hatta 2 olsun.. alırken mutlaka bilenlere çalanlara danışın..arayın bir tamir ayolyesini senede ortalama kaç tane tamire geliyor öğrenin, genel problemlerini ve nelere dikkat edilmesi gerektiğini danışın..İnsanlar fikirlerinin sorulmasından hoşlanır
Ama unutmayın ki bir gitarın artıları olduğu kadar eksileri de olacaktır, bu durumda ne yaptığınız değil; neleri göze aldığınız önemlidir..sonradan ağlamayın.kimseye faydası olmaz.
Sonuç: gitarın fretleri sadece çalmayla erimez..bu yıl içinde yüzlerce gitara fret tesviyesi yaptım ve hemen hemen sonuçtan memnun olamayan kimse yok neyseki :ö . bu tesviyelerden sadece %3-5 lik bir kısımı çalma sonucunda erime durumuydu..gerisi yukarıda saydığım diğer sebeplerden ötürüydü.
Tesviye için en geçerli durumlardan birisi de şudur;
Gitar gigbag ile taşınıyor..güzel..önündeki gözler ıvır zıvır ile dolduruluyor..oda iyi. Kılıfa yaptığınız her baskı; attığınız her adımda tellerin fretlere (ciddi oranda) geniş yüzeyde baskı yapmasına sebep oluyor. Yani siz gitarınızı gigbag ile taşırken farkında olmadan fretleri de yemiş oluyorsunuz.
Özellikle sap desteği olan (cırt cırtlı) bölüm ilk fretlerde cızlamaya yol açabliyor. Unutmayalım fretlere ne kadar gereksiz tel sürtünmesi olursa, o kadar sıkıntı yaşarız..
Gitar iyi baktığınızda yıllarca sizi taşır. Kötü balarsanız siz onu taşırsınız.
İş sizde bitiyor, unutmayın gitarı elinize aldığınız andan itibaren etkileşimizin başlar ve linizden bıraktıktan sonra da devam eder. Bazı ruh hastası araba sahipleri vardır (bkz:serhan 🙂 ) onlar gibi olmayın, ama benzini yağını ve bakımını ihmal etmeyin. "Önlem önlem önlem" daima daha büyük sıkıntıların önünü alır.
Görmedim,
Düşünemedim,
Bilmiyorum,
Acelem var..
Bunlar bizi bitirir uzak duralım 😉
Sevgi ve saygılarımla.
Luthier Fatih YILMAZ
http://fgitaratolyesi.blogspot.com/
